Na mate na Parkinson e dua na ituvaki ka vu mai na yali ni domona ena itikotiko nigra ni nigra ni mona.

Na mate na Parkinson e tara na 1% ni tamata yabaki sivia na 50. Ena so na gauna e dau tarai ira na itabagone. E levu na gauna e sega ni kilai na vuna.

NA CAVA NA IVAKATAKILAKILA NI MATE NA PARKINSON?

Na tolu na ivakatakilakila levu ni mate na Parkinson e dau vaka na sakure, kaukauwa kei na berabera ni toso. Era dau vakatorocaketaka na tauvimate na kena revurevu ni wainimate me vaka na dyskinesias ('wriggles'), ka rawa ni veiveisau vakadomobula mai na kena voleka ni 'wadakau' ki na kena sotava na toso tawase ka sega ni namaki. E dau matau sara na leqa ni taubale.

E VAKACAVA NA KENA QARAVI?

Na mate na Parkinson e dau qaravi ena imatai ni gauna ena wainimate, me vaka na levadopa (Sinemet®). E ka ni rarawa ni na rawa ni vakalailaitaki sobu na wainimate vaka oqo ena vica vata na yabaki, e rawa tale ga ni vakavuna na kena sega ni lomasoli.

NA CAVA NA VUNA NI VEISELE?

Ni sa sega ni cakacaka vinaka na wainimate, se sa rui bibi na kena revurevu, ena rawa ni veivuke na veisele. Na iwalewale e dau vakayagataki vakalevu me qaravi kina na mate na Parkinson e dua na veivakauqeti titobu ni mona (DBS).

Na vakadidike vakavuniwai kei na kila vakavuniwai e tukuna ni dodonu me vakasamataki taumada na veisele ka sega ni kena e muri. Oqo e vu mai na kena rawa ni vakatorocaketaki na wainimate bibi ni kena revurevu ena veiqaravi balavu. Na macala vinaka cake e dau sotava na veisele taumada, ka sa madigi cecere cake me levei, lokuyarataki se vakalailaitaka na revurevu ni bula vakailavo kei na veimaliwai e semati ki na mate ni Parkinson.

Na precision sai koya na tabana liu ni veiqaravi ni veiqaravi vakaitaukei ni Victoria ka solia na MR-dusimaki vakanamata ultrasound (MRgFUS) vei ira na tauvimate veiganiti. Na MRgFUS e dua na iwalewale ni veisele sega ni vakaiyalayala ka vakadinadinataka tiko ni mana sara vei ira e vuqa na tauvimate.

NA CAVA NA KA E RAWA NI CAKA ENA VEISELE?

Ena gauna oqo, na ka duadua ga e rawa ni caka ena veisele oya na wainimate. E dodonu mo dikeva e dua na vuniwai ni veisemati ni toso me vakadeitaki kina ni o sa tovolea kece na wainimate e veiganiti ni bera ni o vakasamataka vakabibi na veisele.

NA CAVA MO TUKUNA VUA NA VUNIWAI NI BERA NA VEISELE?

Sa ka bibi mo tukuna vei nomu vuniwai kevaka o:

• Tauvi mate ni dra se tauvi dra
• Tauri aspirin, ivalu, se dua tale na ka (eso mada ga na ikuri ni wai vakavuniwai) ena rawa ni vakalailaitaka na nomu dra
• Vakaukauataka na dra
• Me dua na ka e dau yaco
• Me dua tale na leqa ni bula

NA CAVA E TIKO KINA NA ULATRASOUND (MRGFUS)?

Na tabana taucoko oqo e vakarautaka na itukutuku matailalai me baleta na MR-dusimaki vakanamata ultrasound (MRgFUS) me dua na digidigi veivakauqeti ni veiqaravi me baleta na veimataqali mate ni toso, oka kina na Essential Tremor, mate nei Parkinson, Dystonic tremor kei na post-mosi Tremor.

Yalovinaka wilika vakavinaka na itukutuku oqo me kilai kina na iwalewale, yaga, kena revurevu e rawa ni yaco, kei na vuqa tale.

NA ULTRASOUND e vakanamata ki na MR (MRgFUS) e dua na iwalewale ni veiqaravi vakavuniwai ka sega ni veivakacacani ka vakayagataki taumada me qaravi kina na tremor yaga, na kena tubu na Parkinson, na veimataqali veisaqasaqa tale eso, kei na so tale na mataqali mosi tudei. Sikova na neitou tabana vakatabui me baleta na ikuri ni ivakamacala me baleta na MRgFUS.

Na veiqaravi veisau oqo e dau solia vakawasoma na vakacegu totolo se ivakatakilakila bibi vei ira e vuqa na tauvimate ni oti e dua ga na soqoni ni veiqaravi vakavuniwai.

Na iwalewale oqo e vakayagataki kina na ua ni ultrasound ka rawa ni curuma na qavokavoka ka sega ni dua na icula se qito. Na MRgFUS e dau vakayacori vata kei koya e tauvimate me dikeva na kena yaga ka vakawalewa na revurevu ni kena revurevu mai na dua na "lesion tudei ni vakatovolei," ka vakadeitaka ruarua na taqomaki kei na nuitaki.

NA CAVA NA VAKASAMA TITOBU?

Na cakacaka ni veivakauqeti titobu ni mona ena kena vakacurumi na bai totoka (vakalivaliva) ki na dua vei ira na tolu na vanua ena mona ka bibi ena mate na Parkinson. Oqo na nukleus ni mata lalai (STN), na thalamus, kei na buvu. Na STN e dua na ituvatuva kilai levu duadua e vakanamata.

Na DBS e cakacaka ena kena vakalailaitaki sobu na itaviqaravi ni veivanua lalai oqo ka sega ni dau vakayagataki vakalevu ena mate na Parkinson. Na DBS e vukea me vakaberaberataka sobu na tiki ni mona oqo baleta ni vakataotaka na livaliva na itaviqaravi ena mona e wavokita na bai.

NA CAVA NA YAGA NI VAKASAMA TITOBU?

Na inaki ni DBS o ya me vakamamadataka eso na leqa e vakavuna na mate na Parkinson, me vaka na revurevu, kaukauwa, berabera, kei na toso sega ni lewai rawa (dyskinesias). E dau vakalailaitaka na veiveisau ni motoka ka vakalevutaka na levu ni gauna e vakayagataki kina "ena". E rawa tale ga kina vei ira e levu na tauvimate me ra vakalailaitaka na nodra wainimate, vakavuqa ena dua na iwiliwili levu.

O CEI ENA YAGA ENA VEISELE?

Na veisele e rawa ni vakavinakataka cake vakalevu na ivakarau ni nodra bula na tauvimate na Parkinson. Ia na veisele oqo e sega ni ganiti ira kece na tauvimate kei na vakadidike vakavinaka e dodonu me vakayacori me vakadeitaki kina ni yaga ni veisele e sotava na veika rerevaki.

Na tauvimate veiganiti me vakasamataki kina na veisele e rawa ni vakaoqo:

• Mate na Parkinsons ka sega ni dua na ka matalia e dau sauma na wainimate ni dote ena so na gauna
• Sega ni rawa ni veiqaravi vakavuniwai vinaka
• Bokoca na waigaga e vakavuna na dyskinesias

E VAKACAVA NA VEISELE?

Na veisele ni mate na Parkinson e dau vakavuna na kena vakalailaitaki na ivakatakilakila kei na ivakatakilakila ni ituvaki oqo, kei na kena vakavinakataki cake na ivakarau ni bula. Eso na tauvimate era na rawa ni lesu tale ina nodra cakacaka e liu ni oti na nodra qaravi vinaka. Na veisele e sega ni kauti iko lesu ki na "ivakarau" ia e bibi mo kila vakavinaka na ka oqo ni bera ni o toso ki liu. Raraba, o ira na tauvimate era digitaki me ra veisele, rauta ni 80-90% ena yaga vakalevu sara.

ENA VAKACAVA NA DEDE NI KENA YAGA?

Ena duidui oqo mai na tauvimate ina vosota. E kena ivakarau, mera yaga na tauvimate me 5-8 na yabaki se sivia. E lutu vakamalua na kena yaga ena gauna (baleta na toso ni mate e yavutaki tiko). Ena rawa ni yaga vei ira na tauvimate lailai na veisele ke sega ni yaga.

NA CAVA MO TUKUNA VEI NOMU VUNIWAI NI OTI NA VEISELE?

• Sa tubu cake tikoga na mosi ni ulu
• Katakata
• Tubu se tauvi mate na mavoa
• Drodro na wai mai na mavoa
• Veirauti (tauri)
• Na yalo se yavala e matamu, ligamu se yavamu
• Malumalumu se mamada
• Moce
• Dua tale na kauwai